H Μνήμη ως Σχεδιαστική Τακτική: Μεταφράζοντας το Παρελθόν στο Παρόν

Οι ιστορικές πόλεις είναι σαν ένα παλίμψηστο. Πολλαπλά επίπεδα ιστορίας γράφονται, δια-γράφονται και ξανα-γράφονται στο πέρασμα του χρόνου. Τα Ενετικά Νεώρια των Χανίων και του Ηρακλείου ενσαρκώνουν αυτό το παλίμψηστο, διατηρώντας την ηχώ της μαστοριάς, εμπορικών σχέσεων και συγκρούσεων. Ωστόσο, δεν αποτελούν απλά λείψανα. Είναι ενεργοί μέτοχοι της εξέλιξης της ιστορίας της πόλης, τα οποία εκ μέρους μας δεν χρειάζονται ανακατασκευή αλλά κατανόηση.
Η μνήμη στην αρχιτεκτονική δεν είναι θέση παθητική — είναι μία στρατηγική δράσης. Η ενασχόληση με τις ιστορικές κατασκευές σημαίνει να αναγνωρίζει κανείς τον κόπο, τις φωνές, τις φιλοδοξίες που αυτές ενσωματώνουν. Οι αρχιτέκτονες αυτής της μελέτης προσέγγισαν τα νεώρια σαν κείμενα που θα πρέπει να αναγνωστούν, παρά σαν προβλήματα που θα πρέπει να επιλυθούν. Η επέμβασή τους δεν είναι αποκατάσταση, αλλά μετάφραση — μια μετατροπή του παρελθόντος σε ζωντανό μέρος του παρόντος.
Η ανάγνωση του κτισμένου περιβάλλοντος απαιτεί ευφυΐα και ευαισθησία προς τον πολιτισμό, την αισθητική και τις δημοκρατικές αξίες. Τα νεώρια απαιτούν μία τέτοια προσέγγιση. Όπως ένας μεταφραστής που διατηρεί το νόημα χωρίς να αλλοιώνει το πρωτότυπο, η αρχιτεκτονική πρέπει να επιτρέπει στην ιστορία να αναδεικνύεται, χωρίς να την διαγράφει. Η ιδέα του Walter Benjamin ότι η μετάφραση θα έπρεπε να είναι διαφανής έχει εδώ ισχύ: Τα κτήρια πρέπει να προσαρμόζονται και να αναπνέουν, καθώς μεταφέρουν το παρελθόν τους στο σήμερα.
Οι δύο μελέτες είναι τυπικά παραδείγματα αυτής της φιλοσοφίας. Τα νεώρια μετατρέπονται σε χώρο συγκέντρωσης, μουσείο, θέατρο — χώρους  όπου η ιστορία επικαιροποιεί νέες χρήσεις. Παραδοσιακά υλικά όπως η ξυλεία λάρικος επανεμφανίζονται σε νέες επεμβάσεις, μετατρέποντας την μνήμη σε ύλη.
Δεν πρόκειται για νοσταλγία. Πρόκειται για σχεδιασμό με επίγνωση της αλλαγής. Η αρχιτεκτονική δεν διατηρεί μονάχα· μεταλλάσσει, διασφαλίζοντας τη σχέση με την ιστορία. Τα Ενετικά Νεώρια αποδεικνύουν ότι ο έξυπνος σχεδιασμός δεν μνημειοποιεί το παρελθόν — του επιτρέπει να ζει, προάγοντας χώρους που ενσωματώνουν νοήματα, είναι συμπεριληπτικοί και συσχετίζονται τόσο με την ιστορία όσο και με το μέλλον.

Koenraad Van Cleempoel

Η ιστορία ως εργαλείο σχεδιασμού για τα Ενετικά Νεώρια της Κρήτης. Ο ρόλος της αρχειακής έρευνας

Η ιστορία των ενετικών νεωρίων του Ηρακλείου και των Χανίων αντικατοπτρίζει τις σχέσεις μεταξύ όλων των μερών της κοινωνίας στην ιστορία της Κρήτης καθώς και τις προκλήσεις που αντιμετώπισαν. Το ιστορικό τους συμβαδίζει με την ιστορία της πόλης και αποκαλύπτει τη γνώση και εμπειρία στην επίλυση προβλημάτων και στην οργάνωση του έργου.

Από τον Μεσαίωνα έως τα μέσα του 17ου αιώνα, τα νεώρια χρησίμευαν για τη συντήρηση των γαλερών του ναυτικού της Βενετίας, στεγάζοντας τα πλοία και ετοιμάζοντάς τα για να βγουν και πάλι στη θάλασσα.

Οι δραστηριότητες στα νεώρια ακολουθούσαν εποχικό ρυθμό. Την άνοιξη, οι γαλέρες εξοπλίζονταν με πλήρωμα –στρατολογημένο στην Κρήτη– και με τον απαραίτητο εξοπλισμό για την πλοήγησή τους (ορισμένες γαλέρες έφταναν από τη Βενετία ως γυμνά σκαριά  και ολοκληρώνονταν στην Κρήτη). Η συντήρηση γινόταν το φθινόπωρο και τον χειμώνα, όταν η ναυτική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη.

Ιδανικά, κάθε πλοίο χρειαζόταν τον δικό του θόλο, κάτι που εξηγεί γιατί η Σύγκλητος της Βενετίας επανειλημμένως ζητούσε την κατασκευή νέων θολωτών χώρων. Στα Χανιά, τα Arsenali Vecchi (Παλαιά Νεώρια) έφτασαν ένα σύνολο δεκαεπτά συνεχόμενων θολωτών χώρων (από τα οποία μόνο επτά διατηρούνται σήμερα), ενώ στο Ηράκλειο, υπήρχαν περίπου δεκαοκτώ, σε τρία επιμέρους συγκροτήματα.

Σε αντίθεση με τα νεώρια της Βενετίας, οι θολωτοί χώροι στην Κρήτη δεν ήταν αποκλεισμένοι από την πόλη αλλά ήταν ευθέως ανοικτοί προς τα λιμάνια, που αποτελούσαν το οικονομικό και διοικητικό κέντρο των πόλεων. Μόνο μετά το 1565 στο Ηράκλειο και στη δεκαετία του 1570 στα Χανιά αποκλείστηκαν με ξύλινα κιγκλιδώματα και με την ανέγερση μνημειωδών πυλών.

Στα Χανιά, τα Arsenali Vecchi καλύπτονταν αρχικώς με ξύλινα ζευκτά (όπως τα νεώρια της Βενετίας). Καθώς στην Κρήτη δεν υπήρχε κατάλληλη ξυλεία κωνοφόρων και δρυός, οι δοκοί έφταναν από τη Βενετία μαζί με άλλα απαραίτητα υλικά, όπως σιδηρά εξαρτήματα και κεραμίδια. Αυτή η σύνθετη εφοδιαστική αλυσίδα αργότερα διακόπηκε, καθώς  αποφασίστηκε  η αντικατάσταση του ξύλου με λίθους και ασβέστη, υλικά που επιπλέον ήταν πιο οικεία στους Κρητικούς μαστόρους.

Elisabetta Molteni

Ο χαρακτηρισμός υλικών και η ανάλυση δομικού φορέα ως εργαλεία για την αποκατάσταση των Ενετικών Νεωρίων της Κρήτης

Ο έλεγχος δομικής ακεραιότητας των Ενετικών Νεωρίων στα Χανιά και το Ηράκλειο και η μελέτη επεμβάσεων για την αποκατάστασή τους βασίζεται στην ανάλυση του δομικού φορέα με την μέθοδο των πεπερασμένων στοιχείων. Το αρχικό τρισδιάστατο μοντέλο πεπερασμένων στοιχείων υλοποιείται λαμβάνοντας υπόψη τη γεωμετρική αποτύπωση, την ιστορική τεκμηρίωση και τη διερεύνηση των φυσικοχημικών και μηχανικών ιδιοτήτων των δομικών υλικών. Προσδιορίστηκαν ασβεστοκονιάματα, καθώς και ποικίλης υδραυλικότητας κονιάματα με φυσική υδραυλική άσβεστο μετρίας δραστικότητας και τεχνητές ποζολάνες, όπως λεπτόκοκκα ή διαφόρου κοκκομετρικής διαβάθμισης κεραμικά θραύσματα. Η χρήση υδραυλικής ασβέστου και κεραμικών θραυσμάτων θα μπορούσε να αποδοθεί στην ενετική τεχνολογία, ενώ η προσθήκη λεπτόκοκκης κεραμικής σκόνης ανήκει στην οθωμανική τεχνολογία, όπως υποδεικνύουν και οι κατασκευαστικές φάσεις. Το τελικό μοντέλο προέκυψε μέσω τεχνικών ταυτοποίησης, τη θεώρηση πλήρους αποκατάσταση της δομής της τοιχοποιίας και την αφαίρεση των τοιχοποιιών του βόρειου μετώπου.

Για την αξιολόγηση της δυναμικής απόκρισης της κατασκευής πραγματοποιήθηκε ιδιομορφική ανάλυση για τον υπολογισμό των ιδιοσυχνοτήτων και των ιδιομορφών, φασματική ανάλυση για τον στατιστικά αναμενόμενο σεισμό σχεδιασμού καθώς και γραμμικές και μη δυναμικές προσομοιώσεις στο πεδίο του χρόνου, με χρήση φυσικών και προσαρμοσμένων σεισμών. Οι αναλύσεις οδήγησαν στην επιλογή των επεμβάσεων, οι οποίες στοχεύουν στην πρόληψη μελλοντικών προβλημάτων και την  ασφάλεια του επισκεπτών του μνημείου. Η μελέτη προτείνει κονιάματα συμβατά, με τη μηχανική συμπεριφορά και φυσικοχημική σύσταση των ιστορικών υλικών, με κονίες όπως φυσική υδραυλική άσβεστο και ενυδατωμένη άσβεστο, καθώς και ποζολανικά πρόσθετα από φυσικές και τεχνητές ποζολάνες, για την ενίσχυση των μηχανικών ιδιοτήτων και ανθεκτικότητα σε παράκτιο περιβάλλον. Βασική αρχή είναι η διαφύλαξη της αυθεντικότητας του μνημείου, με σεβασμό στα αρχικά υλικά και τον περιορισμό των επεμβάσεων στο ελάχιστο.

Νόνη Μαραβελάκη – Μαρία Σταυρουλάκη

Οι επεμβάσεις στα βενετσιάνικα Νεώρια του Ηρακλείου και των Χανίων. Κέρδη και απώλειες 

Κάθε έργο αποκατάστασης και προσαρμογής σε νέα χρήση σηματοδοτεί μία απώλεια. Όσο προσεκτικές και αν είναι οι επεμβάσεις, όσο ευαίσθητες και αν είναι οι σχεδιαστικές χειρονομίες, είναι βέβαιο ότι κάτι θα χαθεί. Ωστόσο, κάθε τέτοιο έργο αποτελεί και ευκαιρία ώστε το μνημειακό σύνολο να ξεκινήσει έναν νέο κύκλο ζωής. Αν η επέμβαση αφουγκραστεί την ιστορία του, οι απώλειες μπορούν να μετριαστούν και η αναγέννηση να επιφέρει ένα ουσιαστικό κέρδος για την κοινωνία, την πόλη και την αρχιτεκτονική. Οι μελέτες για τα βενετσιάνικα νεώρια του Ηρακλείου και των Χανίων βασίστηκαν σε αυτή την παραδοχή.

Η χρήση. Η δεσπόζουσα θέση και μορφή των νεωρίων καθιστούσε αναγκαία μία χρήση ανοιχτή στους πολίτες και τους επισκέπτες και συνάμα ευέλικτη, ώστε να μπορεί να προσαρμόζεται στις αλλαγές της κοινωνίας και να συμπορεύεται με αυτήν σε βάθος χρόνου, με μεγάλους, ενιαίους χώρους, ώστε οι επιμήκεις αίθουσες με τους υψηλούς θόλους να κυριαρχούν, ενώ η οπτική και λειτουργική επικοινωνία μέσω των αρχικών τοξωτών ανοιγμάτων να παραμείνει ανεμπόδιστη.

Το παλιό. Τα νεώρια του Ηρακλείου και των Χανίων συγκαταλέγονται στα εντυπωσιακά στρατιωτικά έργα της Βενετίας. Είναι, όμως, και οι άσημες αποθήκες του λιμανιού στους μετέπειτα χρόνους της Οθωμανικής κυριαρχίας αλλά και τα άδεια επιβλητικά ερείπια των νεώτερων χρόνων. Η πρόταση αυτή καταβάλει προσπάθεια ώστε αυτά τα διαφορετικά πρόσωπα να συνεχίσουν να συνυπάρχουν.

Το νέο. Το ξύλο, λάριξ των Άλπεων, θα είναι το υλικό που κυριαρχεί στο εσωτερικό των νεωρίων, όπως όταν αυτά λειτουργούσαν για τη συντήρηση και επισκευή των βενετσιάνικων γαλερών. Ίσως κανείς στις νέες κατασκευές να μπορεί να αναγνωρίσει αντικείμενα που θα έβλεπε σε έναν παραδοσιακό ταρσανά, όπως μικρά και μεγάλα ξύλινα ημιτελή καράβια, κουπιά, κατάρτια, σκαλωσιές και ράγες στο έδαφος για την κύλιση των σκαριών.

Κλήμης Ασλανίδης